ยทา ญตฺวา จ โส ธมฺมํ, สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ;

ตทา อวิชฺชูปสมา, อุปสนฺโต จริสฺสตีติฯ

อยํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารปทนิทฺเทโสฯ

วิญฺญาณปทนิทฺเทโส

[227] สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปทนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิฯ มโนวิญฺญาณํ ปน กุสลากุสลวิปากา ทฺเว มโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ สเหตุกานิ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานีติ พาวีสติวิธํ โหติฯ อิติ อิเมหิ ฉหิ วิญฺญาเณหิ สพฺพานิปิ พาตฺติํส โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ สงฺคหิตานิ โหนฺติฯ โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถายํ น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาณํ สงฺขารปจฺจยา โหตี’ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโตฯ วิปากญฺเหตํ, วิปากญฺจ น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติฯ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ; น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ – ‘สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺญาณํ โหตี’ติฯ

กตรสงฺขารปจฺจยา กตรวิญฺญาณนฺติ เจ? กามาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ตาว กุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, มโนวิญฺญาเณ เอกา มโนธาตุ, ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ กามาวจรมหาวิปากานีติ โสฬสฯ ยถาห –

‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติฯ

ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ, มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา, มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา, มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา, โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน, โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา, โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน, อุเปกฺขาสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขาสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน, อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา, อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนา’’ติ (ธ. ส. 431, 498)ฯ

รูปาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน ปญฺจ รูปาวจรวิปากานิฯ ยถาห –

‘‘ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ…เป.… ปญฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 499)ฯ

เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา เอกวีสติวิธํ วิญฺญาณํ โหติฯ

อปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน อกุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ สตฺตวิธํ วิญฺญาณํ โหติฯ ยถาห –

‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ , วิปากา มโนธาตุ, วิปากา มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ (ธ. ส. 556)ฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยา ปน จตฺตาริ อรูปวิปากานีติ เอวํ จตุพฺพิธํ วิญฺญาณํ โหตีติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 501)ฯ

เอวํ ยํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ โหติ, ตํ ญตฺวา อิทานิสฺส เอวํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา – สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวิธา ปวตฺตติฯ

ตตฺถ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺติฯ เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติฯ

กถํ? กุสลวิปากานิ ตาว จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ กุสลวิปาเกน วา อกุสลวิปาเกน วา นิพฺพตฺตสฺส ยถากฺกมํ ปริปากมุปคตินฺทฺริยสฺส จกฺขาทีนํ อาปาถคตํ อิฏฺฐํ วา อิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขาทิปสาทํ นิสฺสาย ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติฯ ตถา อกุสลวิปากานิ ปญฺจฯ เกวลญฺหิ เตสํ อนิฏฺฐํ อนิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ โหติ, อยเมว วิเสโสฯ ทสาปิ เจตานิ นิยตทฺวารารมฺมณวตฺถุฏฺฐานานิ นิยตกิจฺจาเนว จ ภวนฺติฯ

ตโต กุสลวิปากานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรํ กุสลวิปากมโนธาตุ เตสญฺเญว อารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตติฯ ตถา อกุสลวิปากานํ อนนฺตรํ อกุสลวิปากา ฯ อิทญฺจ ปน ทฺวยํ อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุฏฺฐานํ นิยตกิจฺจญฺจ โหติฯ

โสมนสฺสสหคตา ปน อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ กุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรํ ตสฺสา เอว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา จ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ กามาวจรสตฺตานํ เยภุยฺเยน โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน ภวงฺควีถิํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสน จ สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ปวตฺตติฯ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ปน สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ ทฺเว เอว จิตฺตวารา อาคตาฯ อิทํ ปน จิตฺตํ ตทารมฺมณนฺติ จ ปิฏฺฐิภวงฺคนฺติ จาติ ทฺเว นามานิ ลภติ, อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุกํ อนิยตฏฺฐานกิจฺจญฺจ โหตีติฯ เอวํ ตาว เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตติฯ

ปวตฺติยํ ปน กุสลากุสลวิปากา ตาว ทฺเว อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย ปญฺจทฺวาเร กุสลากุสลวิปากมโนธาตูนํ อนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ , ฉสุ ทฺวาเรสุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาธยมานา นิยตวตฺถุกา อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ

อฏฺฐ กามาวจรสเหตุกจิตฺตานิ ปวตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ ตีณิ กิจฺจานิ สาธยมานานิ นิยตวตฺถุกานิ อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ

ปญฺจ รูปาวจรานิ จตฺตาริ จ อรูปาวจรานิ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ กิจฺจทฺวยํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติฯ เตสุ รูปาวจรานิ นิยตวตฺถารมฺมณานิ อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ, อิตรานิ อวตฺถุกานิ นิยตารมฺมณานิ อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติฯ เอวํ ตาว พาตฺติํสวิธมฺปิ วิญฺญาณํ ปวตฺติยํ สงฺขารปจฺจยา ปวตฺตติฯ ตตฺรสฺส เต เต สงฺขารา กมฺมปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจยา โหนฺติฯ

ตตฺถ ยาเนตานิ เอกาทส ตทารมฺมณจิตฺตานิ วุตฺตานิ, เตสุ เอกมฺปิ รูปารูปภเว ตทารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติฯ กสฺมา? พีชาภาวาฯ ตตฺถ หิ กามาวจรวิปากสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺถิ, ยํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยํ ตสฺส ชนกํ ภเวยฺยฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนมฺปิ รูปภเว อภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น; อินฺทฺริยปฺปวตฺติอานุภาวโต ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จฯ

ยถา เจตํ ตทารมฺมณํ เอกนฺเตน รูปารูปภเว นปฺปวตฺตติ ตถา สพฺเพปิ อกามาวจเร ธมฺเม นานุพนฺธติฯ กสฺมา? อชนกตฺตา เจว ชนกสฺส จ อสทิสตฺตาฯ ตญฺหิ ยถา นาม เคหา นิกฺขมิตฺวา พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา อญฺญํ วา ปิตุสทิสํ หิตกามํ ญาติํ องฺคุลิยํ คเหตฺวา อนุพนฺธติ, น อญฺญํ ราชปุริสาทิํ, ตถา เอตมฺปิ ภวงฺคารมฺมณโต พหิ นิกฺขมิตุกามํ สภาคตาย อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา กามาวจรชวนเมว อนุพนฺธติ, น อญฺญํ มหคฺคตํ อนุตฺตรํ วาฯ

ยถา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตเร ธมฺเม นานุพนฺธติ, ตถา ยทา เอเต กามาวจรธมฺมาปิ มหคฺคตารมฺมณา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ตทา เตปิ นานุพนฺธติฯ กสฺมา? อปริจิตเทสตฺตา อจฺจนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา จฯ ตญฺหิ ยถา ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา ญาติํ อนุพนฺธนฺโตปิ ตรุณทารโก ฆรทฺวารอนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส อนุพนฺธติ, น อรญฺญํ วา ยุทฺธภูมิํ วา คจฺฉนฺตํ; เอวํ กามาวจรธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ อมหคฺคตาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส ปวตฺตมาเน ธมฺเม อนุพนฺธติ, น มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนติฯ

ยสฺมา จสฺส ‘‘สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กิริยมโนธาตุ กิริยอเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ เอวํ อจฺจนฺตปริตฺตเมว อารมฺมณํ วุตฺตํ, ตสฺมาเปตํ มหคฺคตโลกุตฺตรารมฺมเณ กามาวจรธมฺเมปิ นานุพนฺธตีติ เวทิตพฺพํฯ

กิํ วา อิมาย ยุตฺติกถาย? อฏฺฐกถายญฺหิ เอกนฺเตเนว วุตฺตํ – เอกาทส ตทารมฺมณจิตฺตานิ นามโคตฺตํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติฯ ปณฺณตฺติํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ ติลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ วุฏฺฐานคามินิยา พลววิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ มิจฺฉตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ สมฺมตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ อภิญฺญาญาณํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ ปฏิสมฺภิทาญาณํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติฯ กามาวจเร ทุพฺพลารมฺมเณ ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ อาปาถคเตเยว ลพฺภติ, ลพฺภมานญฺจ กามาวจเรเยว ลพฺภติฯ รูปารูปภเว ตทารมฺมณํ นาม นตฺถีติฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตตี’’ติ, ตํ อติสํขิตฺตตฺตา ทุพฺพิชานํฯ เตนสฺส วิตฺถารนยทสฺสนตฺถํ วุจฺจติ – ‘‘กติ ปฏิสนฺธิโย? กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ? เกน กตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ? กิํ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณ’’นฺติ?

อสญฺญปฏิสนฺธิยา สทฺธิํ วีสติ ปฏิสนฺธิโยฯ วุตฺตปฺปการาเนว เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิฯ ตตฺถ อกุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ โหติ, กุสลวิปากาย มนุสฺสโลเก ชจฺจนฺธชาติพธิรชาติอุมฺมตฺตกเอฬมูคนปุํสกาทีนํฯ อฏฺฐหิ สเหตุกมหาวิปาเกหิ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปญฺจหิ รูปาวจรวิปาเกหิ รูปีพฺรหฺมโลเก, จตูหิ อรูปาวจรวิปาเกหิ อรูปโลเกติฯ เยน จ ยตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ, สา เอว ตสฺสา อนุรูปปฏิสนฺธิ นามฯ

สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ – กมฺมํ, กมฺมนิมิตฺตํ , คตินิมิตฺตนฺติฯ ตตฺถ กมฺมํ นาม อายูหิตา กุสลากุสลเจตนาฯ กมฺมนิมิตฺตํ นาม ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กมฺมํ อายูหติฯ ตตฺถ อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถกสฺมิมฺปิ กมฺเม กเต ตสฺมิํ ขเณ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อาคนฺตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

ตตฺริทํ กมฺมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน วตฺถุ – โคปกสีวลี กิร นาม ตาลปิฏฺฐิกวิหาเร เจติยํ กาเรสิฯ ตสฺส มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส เจติยํ อุปฏฺฐาสิฯ โส ตเทว นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา กาลํกตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ อญฺญา สมฺมูฬฺหกาลกิริยา นาม โหติฯ ปรมฺมุขํ คจฺฉนฺตสฺส หิ ปจฺฉโต ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺทนฺติฯ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตสฺสาปิ ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺทนฺติฯ อุทเก โอสีทาเปตฺวา มาเรนฺติฯ เอวรูเปปิ กาเล อญฺญตรํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺฐาติฯ อญฺญํ ลหุกมรณํ นาม อตฺถิฯ นิขาทนทณฺฑกมตฺถกสฺมิญฺหิ นิลีนมกฺขิกํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ปิสนฺติฯ เอวรูเปปิ กาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺฐาติฯ เอวํ ปิสิยมานาย ปน มกฺขิกาย ปฐมํ กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ นาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาราวชฺชนเมว อาวฏฺเฏติฯ อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ทุติยวาเร กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติฯ ตโต กายวิญฺญาณํ, สมฺปฏิจฺฉนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺฐปนนฺติ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ตติยวาเร มโนทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติฯ อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ เอตสฺมิํ ฐาเน กาลกิริยํ กโรติฯ อิทํ กิมตฺถํ อาภตํ? อรูปธมฺมานํ วิสโย นาม เอวํ ลหุโกติ ทีปนตฺถํฯ

คตินิมิตฺตํ นาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺฐาติฯ ตตฺถ นิรเย อุปฏฺฐหนฺเต โลหกุมฺภิสทิโส หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ มนุสฺสโลเก อุปฏฺฐหนฺเต มาตุกุจฺฉิกมฺพลยานสทิสา หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เทวโลเก อุปฏฺฐหนฺเต กปฺปรุกฺขวิมานสยนาทีนิ อุปฏฺฐหนฺติฯ เอวํ กมฺมํ, กมฺมนิมิตฺตํ, คตินิมิตฺตนฺติ สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติฯ

อปโร นโย – ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ? อตีตํ, ปจฺจุปฺปนฺนํ , นวตฺตพฺพญฺจฯ อสญฺญีปฏิสนฺธิ อนารมฺมณาติฯ ตตฺถ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํฯ ทสนฺนํ กามาวจรานํ อตีตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาฯ เสสานํ นวตฺตพฺพํฯ เอวํ ตีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตมานา ปน ปฏิสนฺธิ ยสฺมา อตีตารมฺมณสฺส วา นวตฺตพฺพารมฺมณสฺส วา จุติจิตฺตสฺส อนนฺตรเมว โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปน จุตฺติจิตฺตํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรํ ตีสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา สุคติทุคฺคติวเสน ปวตฺตนากาโร เวทิตพฺโพฯ

เสยฺยถิทํ – กามาวจรสุคติยํ ตาว ฐิตสฺส ปาปกมฺมิโน ปุคฺคลสฺส ‘‘ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. 3.248) มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ ปาปกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย วุตฺตปฺปการกมฺมวเสน นรกาทีสุ อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ ทุคฺคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ เอกํ อาวชฺชนํ, มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํฯ เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติฯ อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อญฺญตรสฺมิํ ทฺวาเร ราคาทิเหตุภูตํ หีนารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติฯ ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ภวงฺควิสยมารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํฯ เอตฺตาวตา ทฺเว ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺฐพฺพนํ, ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติฯ อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิํ เยว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ เอส ตาว อตีตารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ทุคฺคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ ฐเปตฺวา สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย สุคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

สุคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส ‘‘ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตญฺจ โข อุปจิตกามาวจรานวชฺชกมฺมสฺเสวฯ อุปจิตมหคฺคตกมฺมสฺส ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติฯ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ สุคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา นวตฺตพฺพารมฺมณา วา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย กามาวจรานวชฺชกมฺมวเสน มนุสฺสโลเก มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ วา เทวโลเก อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ วา สุคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตสฺส ทุคฺคตินิมิตฺเต ทสฺสิตานุกฺกเมเนว จุติจิตฺตานนฺตรํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย ญาตกา ‘อยํ, ตาต, ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ, จิตฺตํ ปสาเทหี’ติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํ วา ธมฺมสฺสวนตูริยปูชาทิวเสน สทฺทารมฺมณํ วา ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํ วา ‘อิทํ, ตาต, สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺม’นฺติ วตฺวา มธุผาณิตาทิวเสน รสารมฺมณํ วา ‘อิทํ, ตาต, ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺม’นฺติ วตฺวา จีนปฏโสมารปฏาทิวเสน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ วา ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺติฯ ตสฺส ตสฺมิํ อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐปนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน ตสฺมิญฺเญว เอกจิตฺตกฺขณฏฺฐิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส ปน ปถวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ฐิตสฺส มรณสมเย กามาวจรกุสลกมฺม-กมฺมนิมิตฺต-คตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ จกฺขุโสตานํ วา อญฺญตรสฺมิํ กุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปณีตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติฯ ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ มหคฺคตคติกานํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิฯ ตสฺมา ชวนานนฺตรํเยว ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตสฺสาวสาเน กามาวจรมหคฺคตสุคตีนํ อญฺญตรสุคติปริยาปนฺนํ ยถูปฏฺฐิเตสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ นวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพานํ อญฺญตรารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ อยํ อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน ปาปกมฺมิโน วุตฺตนเยเนว ตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร, ปญฺจทฺวาเร ปน อกุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ อารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติฯ อถสฺส ยถากฺกเมน จุติจิตฺตาวสาเน ทุคฺคติปริยาปนฺนํ เตสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรติฯ เอตฺตาวตา เอกูนวีสติวิธสฺสาปิ วิญฺญาณสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ

ตยิทํ สพฺพมฺปิ เอวํ –

ปวตฺตมานํ สนฺธิมฺหิ, ทฺวิธา กมฺเมน วตฺตติ;

มิสฺสาทีหิ จ เภเทหิ, เภทสฺส ทุวิธาทิโกฯ

อิทญฺหิ เอกูนวีสติวิธมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิมฺหิ ปวตฺตมานํ ทฺวิธา กมฺเมน วตฺตติฯ ยถาสกญฺหิ เอตสฺส ชนกํ กมฺมํ นานากฺขณิกกมฺมปฺปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.423)ฯ เอวํ วตฺตมานสฺส ปนสฺส มิสฺสาทีหิ เภเทหิ ทุวิธาทิโกปิ เภโท เวทิตพฺโพ, เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน เอกธา วตฺตมานมฺปิ รูเปน สห มิสฺสามิสฺสเภทโต ทุวิธํ, กามรูปารูปภวเภทโต ติวิธํ, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตุพฺพิธํ, คติวเสน ปญฺจวิธํ, วิญฺญาณฏฺฐิติวเสน สตฺตวิธํ, สตฺตาวาสวเสน อฏฺฐวิธํ โหติฯ ตตฺถ –

มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา, สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา;

ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหฯ

‘มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา’ติ ยญฺเหตเมตฺถ อญฺญตฺร อรูปภวา รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ รูปภเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยสงฺขาเตน ภาเวน วินา อุปฺปตฺติโต กามภเว อญฺญตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยา ภาเวน สห อุปฺปตฺติโต สภาวํ อภาวนฺติ ทุวิธํ โหติฯ

‘สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา’ติ ตตฺถาปิ จ ยํ สภาวํ ตํ อิตฺถิปุริสภาวานํ อญฺญตเรน สห อุปฺปตฺติโต ทุวิธเมว โหติฯ

‘ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหา’ติ ยญฺเหตเมตฺถ มิสฺสํ อมิสฺสนฺติ ทฺวเย อาทิภูตํ รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, เตน สห วตฺถุกายทสกวเสน ทฺเว วา วตฺถุกายภาวทสกวเสน ตโย วา ทสกา โอมโต อุปฺปชฺชนฺติ, นตฺถิ อิโต ปรํ รูปปริหานีติฯ ตํ ปเนตํ เอวํ โอมกปริมาณํ อุปฺปชฺชมานํ อณฺฑชชลาพุชนามิกาสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธตเตลสปฺปิมณฺฑปฺปมาณํ กลลนฺติ ลทฺธสงฺขํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท เวทิตพฺโพฯ เอตาสุ หิ –

นิรเย ภุมฺมวชฺเชสุ, เทเวสุ จ น โยนิโย;

ติสฺโส ปุริมิกา โหนฺติ, จตสฺโสปิ คติตฺตเยฯ

ตตฺถ เทเวสุ จาติ จสทฺเทน ยถา นิรเย จ ภุมฺมวชฺเชสุ จ เทเวสุ, เอวํ นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ จ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ โอปปาติกา เอว หิ เต โหนฺติฯ เสเส ปน ติรจฺฉานเปตฺติวิสยมนุสฺสสงฺขาเต คติตฺตเย ปุพฺเพ วชฺชิตภุมฺมเทเวสุ จ จตสฺโส โยนิโย โหนฺติฯ ตตฺถ –

ติํส นว เจว รูปีสุ, สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ;

สํเสทโชปปาตีสุ, อถ วา อวกํสโต ติํสฯ

รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสุ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตนวกสฺส จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน ติํส จ นว จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สห รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ รูปีพฺรหฺเม ปน ฐเปตฺวา อญฺเญสุ สํเสทชโอปปาติเกสุ อุกฺกํสโต จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกานํ วเสน สตฺตติฯ ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสุฯ ตตฺถ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา จตสฺโส จาปิ ธาตุโย จกฺขุปสาโท ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อยํ ทสรูปปริมาโณ รูปปุญฺโช จกฺขุทสโก นามฯ เอวํ เสสา เวทิตพฺพาฯ อวกํสโต ปน ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ติํส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเร อนุรูปโต วิกปฺโป เวทิตพฺโพฯ

เอวํ วิทิตฺวา ปุน –

ขนฺธารมฺมณคติเหตุ-เวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ;

เภทาเภทวิเสโส, จุติสนฺธีนํ ปริญฺเญยฺโยฯ

ยาเหสา มิสฺสามิสฺสโต ทุวิธา ปฏิสนฺธิ, ยา จสฺสา อตีตานนฺตรา จุติ, ตาสํ อิเมหิ ขนฺธาทีหิ เภทาเภทวิเสโส ญาตพฺโพติ อตฺโถฯ

กถํ? กทาจิ จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธาว อารมฺมณโตปิ อภินฺนา ปฏิสนฺธิ โหติ, กทาจิ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณาฯ อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโยฯ กทาจิ ปน จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา ปญฺจกฺขนฺธา กามาวจรา ปฏิสนฺธิฯ กทาจิ ปญฺจกฺขนฺธาย กามาวจรจุติยา รูปาวจรจุติยา วา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธา อารุปฺปปฏิสนฺธิฯ เอวํ อตีตารมฺมณจุติยา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ, เอกจฺจสุคติจุติยา เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ, อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธิ, ทุเหตุกจุติยา ติเหตุกปฏิสนฺธิ, อุเปกฺขาสหคตจุติยา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิ, อปฺปีติกจุติยา สปฺปีติกปฏิสนฺธิ, อวิตกฺกจุติยา สวิตกฺกปฏิสนฺธิ, อวิจารจุติยา สวิจารปฏิสนฺธิ, อวิตกฺกอวิจารจุติยา สวิตกฺกสวิจารปฏิสนฺธีติ ตสฺส ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

ลทฺธปฺปจฺจยมิติธมฺม-มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ;

นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ, น ตโต เหตุํ วินา โหติฯ

อิติ เหตํ ลทฺธปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ภวนฺตรํ อุเปตีติ วุจฺจติ, น สตฺโต, น ชีโวฯ ตสฺส นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโวฯ ตยิทํ ปากเฏน มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมน ปกาสยิสฺสาม –

อตีตภวสฺมิญฺหิ สรเสน อุปกฺกเมน วา สมาสนฺนมรณสฺส อสยฺหานํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนจฺเฉทกานํ มารณนฺติกเวทนาสตฺตานํ สนฺนิปาตํ อสหนฺตสฺส อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณมิว กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร นิรุทฺเธสุ จกฺขาทีสุ อินฺทฺริเยสุ หทยวตฺถุมตฺเต ปติฏฺฐิเตสุ กายินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริเยสุ ตงฺขณาวเสสํ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ครุสมาเสวิตาสนฺนปุพฺพกตานํ อญฺญตรํ ลทฺธาวเสสปจฺจยสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ วา ตทุปฏฺฐาปิตํ วา กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ วิสยมารพฺภ ปวตฺตติฯ

ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมิํ วิสเย ตณฺหา นาเมติ , สหชาตสงฺขารา ขิปนฺติฯ ตํ สนฺตติวเสน ตณฺหาย นามิยมานํ สงฺขาเรหิ ขิปฺปมานํ โอริมตีรรุกฺขวินิพทฺธรชฺชุมาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกมโก วิย ปุริมญฺจ นิสฺสยํ ชหติ, อปรญฺจ กมฺมสมุฏฺฐาปิตํ นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา อารมฺมณาทีหิเยว ปจฺจเยหิ ปวตฺตติฯ

เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติฯ ตเทตํ นาปิ ปุริมภวา อิธ อาคตํ, นาปิ ตโต กมฺมสงฺขารนติวิสยาทิเหตุํ วินา ปาตุภูตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สิยุํ นิทสฺสนาเนตฺถ, ปฏิโฆสาทิกา อถ;

สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา นาปิ นานตาฯ

เอตฺถ เจตสฺส วิญฺญาณสฺส ปุริมภวโต อิธ อนาคมเน อตีตภวปริยาปนฺนเหตูหิ จ อุปฺปาเท ปฏิโฆสปทีปมุทฺทาปฏิพิมฺพปฺปการา ธมฺมา นิทสฺสนานิ สิยุํฯ ยถา หิ ปฏิโฆสปทีปมุทฺทจฺฉายา สทฺทาทิเหตุกา อญฺญตฺร อคนฺตฺวา โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ เอกตา นาปิ นานตา’ฯ ยทิ หิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตเมกตา ภเวยฺย, น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ สิยาฯ อถาปิ เอกนฺตนานตา ภเวยฺย, น ขีรสฺสาธีโน ทธิ สิยาฯ เอส นโย สพฺพเหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุฯ เอวญฺจ สติ สพฺพโลกโวหารโลโป สิยาฯ โส จ อนิฏฺโฐฯ ตสฺมา เอตฺถ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพาติฯ

เอตฺถาห – นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต อญฺญสฺส อญฺญโต จ ตํ ผลํ สิยา? อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา? ตสฺมา น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติฯ ตตฺริทํ วุจฺจติ –

สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโกฯ

เอกสนฺตานสฺมิญฺหิ ผลมุปฺปชฺชมานํ ตตฺถ เอกนฺตํ เอกตฺตนานตฺตานํ ปฏิสิทฺธตฺตา อญฺญสฺสาติ วา อญฺญโตติ วา น โหติฯ เอตสฺส จ ปนตฺถสฺส พีชานํ อภิสงฺขาโร สาธโกฯ

อมฺพพีชาทีนญฺหิ อภิสงฺขาเรสุ กเตสุ ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ลทฺธปจฺจโย กาลนฺตเร ผลวิเสโส อุปฺปชฺชมาโน น อญฺญพีชานํ นาปิ อญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, น จ ตานิ พีชานิ เต อภิสงฺขารา วา ผลฏฺฐานํ ปาปุณนฺติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ วิชฺชาสิปฺโปสธาทีหิ จาปิ พาลสรีเร อุปยุตฺเตหิ กาลนฺตเร วุฑฺฒสรีราทีสุ ผลเทหิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยมฺปิ วุตฺตํ ‘อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา’ติ? ตตฺถ –

ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว, สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมุติ;

ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส, ยถา ผลติ สมฺมุติฯ

ยถา หิ รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานํ เอกเทสภูตสฺส รุกฺขผลสฺส อุปฺปตฺติยา เอว รุกฺโข ผลตีติ วา ผลิโตติ วา วุจฺจติ, ตถา เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ขนฺธานํ เอกเทสภูตสฺส อุปโภคสงฺขาตสฺส สุขทุกฺขผลสฺส อุปฺปาเทเนว เทโว วา มนุสฺโส วา อุปภุญฺชตีติ วา สุขิโตติ วา ทุกฺขิโตติ วา วุจฺจติฯ ตสฺมา น เอตฺถ อญฺเญน อุปภุญฺชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติฯ

โยปิ วเทยฺย – ‘เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา สิยุํ, อวิชฺชมานา วาฯ ยทิ จ วิชฺชมานา ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํฯ อถ อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุ’นฺติฯ โส เอวํ วตฺตพฺโพ –

กตตฺตา ปจฺจยา เอเต, น จ นิจฺจํ ผลาวหา;

ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ

กตตฺตา เอว หิ สงฺขารา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น วิชฺชมานตฺตา วา อวิชฺชมานตฺตา วาฯ ยถาห ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. 431)ฯ ยถารหสฺส อตฺตโน ผลสฺส จ ปจฺจยา หุตฺวา น ปุน ผลาวหา โหนฺติ วิปกฺกวิปากตฺตาฯ เอตสฺส จตฺถสฺส วิภาวเน อิทํ ปาฏิโภคาทิกํ นิทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ

ยถา หิ โลเก โย กสฺสจิ อตฺถสฺส นิยฺยาตนตฺถํ ปาฏิโภโค โหติ, ภณฺฑํ วา กิณาติ, อิณํ วา คณฺหาติฯ ตสฺส ตํ กิริยากรณมตฺตเมว ตทตฺถนิยฺยาตนาทิมฺหิ ปจฺจโย โหติ, น กิริยาย วิชฺชมานตา วา อวิชฺชมานตา วาฯ

น จ ตทตฺถนิยฺยาตนาทิโต ปรมฺปิ ธารโกว โหติฯ กสฺมา? นิยฺยาตนาทีนํ กตตฺตาฯ เอวํ กตตฺตาว สงฺขาราปิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น จ ยถารหํ ผลทานโต ปรมฺปิ ผลาวหา โหนฺตีติฯ เอตฺตาวตา มิสฺสามิสฺสวเสน ทฺวิธาปิ ปวตฺตมานสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส สงฺขารปจฺจยา ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ

อิทานิ สพฺเพสฺเวเตสุ พตฺติํสวิญฺญาเณสุ สมฺโมหวิฆาตตฺถํ –

ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีนํ , วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาฯ

ตตฺถ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว สตฺตาวาสาติ เอเต ภวาทโย นามฯ เอเตสุ ภวาทีสุ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ เอเต เยสํ วิปากวิญฺญาณานํ ปจฺจยา ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ ตถา วิชานิตพฺพาติ อตฺโถฯ

ตตฺถ – ปุญฺญาภิสงฺขาเร ตาว กามาวจรอฏฺฐเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร อวิเสเสน กามภเว สุคติยํ นวนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโยฯ รูปาวจรปญฺจกุสลเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร รูปภเว ปฏิสนฺธิยํ เอว ปญฺจนฺนํฯ วุตฺตปฺปเภทกามาวจโร ปน กามภเว สุคติยํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุวชฺชานํ สตฺตนฺนํ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ทฺวิธา ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ สฺเวว รูปภเว ปญฺจนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ

ตตฺถ นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นรกจาริกาทีสุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยเค โส ปจฺจโย โหติฯ ติรจฺฉาเนสุ ปน นาคสุปณฺณเปตมหิทฺธิเกสุ จ อิฏฺฐารมฺมณํ ลพฺภติเยวฯ สฺเวว กามภเว สุคติยํ โสฬสนฺนมฺปิ กุสลวิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ อวิเสเสน ปุญฺญาภิสงฺขาโร รูปภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ

ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโท อปุญฺญาภิสงฺขาโร กามภเว ทุคฺคติยํ เอกสฺส วิญฺญาณสฺส ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต; ฉนฺนํ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ; สตฺตนฺนมฺปิ อกุสลวิปากวิญฺญาณานํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจ ฯ กามภเว ปน สุคติยํ เตสํเยว สตฺตนฺนํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ; รูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ โส จ โข กามาวจเร อนิฏฺฐรูปทสฺสนสทฺทสวนวเสน ฯ พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺฐา รูปาทโย นาม นตฺถิ, ตถา กามาวจรเทวโลเกปิฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อรูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ

กามาวจรกุสลากุสลโต ปน สพฺพสงฺคาหิกนเยน วีสติเจตนาเภโทปิ กายสงฺขาโร กามภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโยฯ สฺเวว กามภเว เตรสนฺนํ, รูปภเว นวนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ สฺเวว กามภเว เตวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโยฯ

อฏฺฐวีสติเอกูนติํสเจตนาเภโทปิ ปน จิตฺตสงฺขาโร ตีสุ ภเวสุ เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเตฯ สฺเวว ทฺวีสุ ภเวสุ เหฏฺฐาวุตฺตานํ เตรสนฺนญฺจ นวนฺนญฺจาติ ทฺวาวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตีสุ ปน ภเวสุ ทฺวตฺติํสายปิ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต เจว ปฏิสนฺธิยญฺจฯ เอวํ ตาว ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน เต สงฺขารา เยสํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ ตถา วิชานิตพฺพาฯ เอเตเนว นเยน โยนิอาทีสุปิ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺริทํ อาทิโต ปฏฺฐาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ – อิเมสุ หิ สงฺขาเรสุ ยสฺมา ปุญฺญาภิสงฺขาโร ตาว ทฺวีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สพฺพํ อตฺตโน วิปากํ ชเนติ, ตถา อณฺฑชาทีสุ จตูสุ โยนีสุ, เทวมนุสฺสสงฺขาตาสุ ทฺวีสุ คตีสุ, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีนานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีเอกตฺตกายนานตฺตสญฺญีเอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาสุ มนุสฺสานญฺเจว ปฐมทุติยตติยชฺฌานภูมีนญฺจ วเสน จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุฯ อสญฺญสตฺตาวาเส ปเนส รูปมตฺตเมวาภิสงฺขโรตีติ จตูสุเยว สตฺตาวาเสสุ จ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สพฺพํ อตฺตโน วิปากํ ชเนติฯ

ตสฺมา เอส เอเตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ทฺวีสุ คตีสุ, จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จ เอกวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ

อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมิญฺเญว กามภเว, จตูสุ โยนีสุ, อวเสสาสุ ตีสุ คตีสุ, นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา, ตาทิเสเยว จ เอกสฺมิํ สตฺตาวาเส ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมิํ ภเว จตูสุ โยนีสุ, ตีสุ คตีสุ, เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา, เอกมฺหิ จ สตฺตาวาเส สตฺตนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมิํ อรูปภเว, เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา, เอกิสฺสา เทวคติยา, อากาสานญฺจายตนาทีสุ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, อากาสานญฺจายตนาทีสุ จ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมิํเยว ภเว, เอกิสฺสา โยนิยา, เอกิสฺสา เทวคติยา, ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ, จตุนฺนํ วิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ

กายสงฺขาโรปิ ยสฺมา เอกสฺมิํ กามภเว, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, ทฺวีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สพฺพํ อตฺตโน วิปากํ ชเนติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมิํ ภเว, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, ทฺวีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ เตวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโยฯ

จิตฺตสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา น กตฺถจิ น วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส ตีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, อฏฺฐสุ สตฺตาวาเสสุ ยถาโยคํ ทฺวตฺติํสาย วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ อวิญฺญาณเก ปน สตฺตาวาเส สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ นตฺถิฯ

อปิจ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อสญฺญสตฺเตสุ กฏตฺตารูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ เอวํ –

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปทนิทฺเทโสฯ

นามรูปปทนิทฺเทโส

[228] วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนิทฺเทเส –

เทสนาเภทโต สพฺพ-ภวาทีสุ ปวตฺติโต;

สงฺคหา ปจฺจยนยา, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘เทสนาเภทโต’ติ ‘‘ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ (สํ. นิ. 2.2; ม. นิ. 1.100) เอวํ ตาว สุตฺตนฺเต จ อิธ รูปปทสฺส อเภทโต เอกสทิสา เทสนา กตา; นามปทสฺส ปน เภทโตฯ

สุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ ‘‘ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนา สญฺญา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติฯ ตตฺถ หิ ยมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณปจฺจยา นามํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส ฐิติ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เอวํ อญฺญธมฺมสนฺนิสฺสเยน อคฺคเหตพฺพโต ปากฏํ, ตํ ทสฺเสนฺโต เจตนาผสฺสมนสิการวเสน สงฺขารกฺขนฺธํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สทฺธิํ เทเสสิฯ อิธ ปน ตตฺถ วุตฺตญฺจ อวุตฺตญฺจ สพฺพํ นามํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘ตโย ขนฺธา – เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ อาหฯ

กิํ ปน อิเม ตโย ขนฺธาว นามํ, วิญฺญาณํ นามํ นาม น โหตีติ? โน น โหติฯ ตสฺมิํ ปน วิญฺญาเณ คยฺหมาเน นามวิญฺญาณสฺส จ ปจฺจยวิญฺญาณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ วิญฺญาณานํ สหภาโว อาปชฺชติฯ ตสฺมา วิญฺญาณํ ปจฺจยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺจยนิพฺพตฺตํ นามํ ทสฺเสตุํ ตโยว ขนฺธา วุตฺตาติฯ เอวํ ตาว ‘เทสนาเภทโต’ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโต’ติ เอตฺถ ปน นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติฯ